Νευροεπιστήμη και Σωματική Ψυχοθεραπεία

Το επιστημονικό ενδιαφέρον σχετικά με το νευροβιολογικό υπόστρωμα του ψυχισμού είναι κάθε άλλο παρά πρόσφατο. Πριν από εκατό και περισσότερα χρόνια, ο S. Freud εγκατέλειπε το τολμηρό για την εποχή του σχέδιο να θεμελιώσει νευροεπιστημονικά τη θεωρία του περί της ψυχικής ζωής. Για μισό αιώνα περίπου ο κόσμος ανάμεσα στη ψυχή και στο σώμα μένει αγεφύρωτος (Schubert, 2015 ). Στις δεκαετίες 1930/40 ο Franz Alexander, ένας από τους σημαντικότερους ψυχοσωματικούς θεωρητικούς, πιστεύοντας σε ένα πολυπαραγοντολογικό νοσολογικό μοντέλο περιγράφει τον Κύκλο Νευροφυτικής Διαταραχής, (Τέιλορ, 1999) και τις αντίστοιχες σωματικές-νευροφυσιολογικές αντιδράσεις του οργανισμού σε επιβαρυντικές συναισθηματικές καταστάσεις και προτείνει τον όρο της «επανορθωτικής συναισθηματικής εμπειρίας» στο πλαίσιο της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας.

Τις τελευταίες δεκαετίες οικοδομούνται όλο και περισσότερες γέφυρες επιστημονικών θεωριών και στοιχείων ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή (Schubert, 2015). Η Νευροβιολογία εστιάζει στην έρευνα του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος. Τα τελευταία χρόνια η έρευνα του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος και η σχέση τους με την Ψυχολογία επιταχύνθηκε σε γοργό ρυθμό. Με τις νέες τεχνολογίες έρευνας ένας συνεχώς διευρυνόμενος αριθμός ερευνητικών ευρημάτων κάνει την ποσότητα της προσβάσιμης γνώσης, στη διάρκεια αυτών των λίγων ετών, μεγαλύτερη από το σύνολο της ανάλογης γνώσης σε όλους τους προηγούμενους αιώνες (Rotschild στην Hart, 2008).

Πώς «δημιουργεί» ο εγκέφαλος την ψυχή και πώς επιδρούν τα ψυχοσυναισθηματικά βιώματα στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και στο νευρικό σύστημα, πώς επηρεάζει η καλλιέργεια μιας στάσης συνειδητής, ήρεμης εστίασης της προσοχής στην αναπνοή ή σε θετικά συναισθήματα, όπως η πραότητα και η ευγνωμοσύνη, τις εγκεφαλικές δομές, ρωτούν, μεταξύ άλλων, οι νευροβιολόγοι και οι ερευνητές στον ευρύτερο χώρο της Διαπροσωπικής Νευροβιολογίας.

Παράλληλα, η σύγχρονη έρευνα στο πεδίο της Αναπτυξιακής Ψυχοτραυματολογίας καταδεικνύει πώς η πρώϊμη τραυματική εμπειρία εγγράφεται στο νευρικό σύστημα και στο σώμα, επηρεάζοντας την ανάπτυξη του εγκεφάλου και τον νευροφυσιολογικό βιορυθμό (Schubert, 2015· Gottwald, 2015· Schore, 2011). Έτσι, η επιστήμη έρχεται με τα νέα ερευνητικά της εργαλεία να επιβεβαιώσει την παλιά γνώση, ότι η ανθρώπινη ευαλωτότητα ξεκινά πολύ πριν αναπτυχθεί η ομιλία και η ικανότητα της σκέψης και ότι ο τόπος, όπου η τραυματική εμπειρία αφήνει τα ίχνη της είναι η αλληλένδετη ενότητα σώματος και ψυχής.

“Τα τελευταία εβδομήντα χρόνια, η αντίληψη ότι η ζωντάνια, η ζωτικότητα και η αυθεντικότητά μας είναι προσβάσιμες μέσω της σύνδεσης με το σώμα αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της Σωματικής Ψυχοθεραπείας. Η Δυτική παράδοση της Σωματικής Ψυχοθεραπείας ξεκίνησε με τον Wilhelm Reich, γιατρό και ψυχαναλυτή, καθώς και μαθητή του Freud και μετέπειτα συνεργάτη του. Ο Reich ήταν ο πρώτος ψυχαναλυτής που τόνισε τη σημασία της συμπερίληψης του σώματος στην Ψυχοθεραπεία· στόχος του ήταν να αγκυρώσει στο σώμα την πίστη του Freud στο βιολογικό θεμέλιο της ψυχής. Ο Reich πίστευε ότι τα συναισθήματα που έχουν βιολογική βάση κυβερνούν τις ψυχολογικές μας διεργασίες. Έγινε γνωστός κυρίως για τη βαθειά του αντίληψη σε αυτό που αποκαλούσε χαρακτηροδομές (character structures) που, όπως υποστήριζε, διατηρούνται από την αμυντική θωράκιση και τη μυϊκή ακαμψία, δηλαδή τις προστατευτικές αντιδράσεις του οργανισμού απέναντι σε ένα περιβάλλον συναισθηματικά καταπιεστικό και εχθρικό προς τη ζωντάνια και τη ζωτική ενέργεια” (Heller & La Pierre 2012).

Ο διάλογος ανάμεσα στη Νευροφυσιολογία και την Αναπτυξιακή Ψυχολογία έχει έναν όλο και πιο σημαντικό αντίκτυπο στην ψυχολογία, συνδέοντας και απαρτιώνοντας τις ψυχολογικές-ψυχοδυναμικές και τις νευροθυμικές θεωρίες σε μια Νευροθυμική Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Ο διάλογος αυτός επιτρέπει την καλλιέργεια και διερεύνηση κοινού τόπου γνώσης, καθώς τεκμηριώνεται με ακρίβεια η μεγάλη σημασία των πρώϊμων ψυχοσυναισθηματικών βιωμάτων και προάγεται η ακριβέστερη αξιολόγηση και ο σχεδιασμός θεραπευτικής παρέμβασης σε ένα ευρύ φάσμα ψυχολογικών διαταραχών. Η σύνδεση αυτών των διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων ανοίγει τη δυνατότητα μιας πιο κατάλληλης και απαρτιωμένης συζήτησης γύρω από τη σχέση ανάμεσα στην ψυχολογική-ψυχοσωματική ανάπτυξη και τις διαδικασίες οργάνωσης του εγκεφάλου στα διάφορα επίπεδα ψυχονοητικής οργάνωσης ( Hart, 2008).

Η σύγχρονη έρευνα στο σημείο συνάντησης της Ψυχολογίας με τη Βιολογία εστιάζει συγχρόνως σε θέματα διαπροσωπικών σχέσεων και φυσιολογίας, στη σημασία της αφής και στη νευροχημεία, στις ψυχολογικές διαδικασίες και στη λειτουργική ανατομία. Σε αυτό το πεδίο (Somatics) έχουν αναπτυχθεί τις τελευταίες δεκαετίες διάφορες body-mind προσεγγίσεις, που εστιάζουν στην ψυχοθεραπευτική δουλειά με το σώμα, την τραυματοθεραπεία, τη yoga και άλλες σωματοθεραπευτικές πρακτικές ενσυνειδητότητας (mindfulness) και συνδέουν α) τη δυτική ψυχοθεραπευτική, ψυχοσωματική γνώση, β) παραδοσιακές πρακτικές ενεργειακής άσκησης και ίασης και γ) πτυχές νευροεπιστημονικής έρευνας, που τεκμηριώνουν τις πολλαπλές αλληλεπιδράσεις στα αντίστοιχα αυτά πεδία. Έτσι διερευνάται άμεσα και διεξοδικά η ανθρώπινη ιδιαιτερότητα: ότι είμαστε παράλληλα συνειδητό σώμα και ενσώματος νους (Henderson, 2005).

Σημαντικοί Νευροεπιστήμονες (Hüther, Le Doux, Bauer, Roth, στον Gottwald, 2006) υποστηρίζουν ενεργά τη Σωματική Ψυχοθεραπεία, ενώ τα σύγχρονα ερευνητικά ευρήματα εδραιώνουν την εγκυρότητα και αποτελεσματικότητά της. Καθώς η θεμελιώδης σημασία του σώματος στις ψυχοσυναισθηματικές καταστάσεις αναγνωρίζεται τώρα με μεγαλύτερη ερευνητική ακρίβεια (Damasio, 1999, 2001στον Gottwald, 2006) και η ανθρώπινη εμπειρία επιβεβαιώνεται ως αισθητηριοκινητική-θυμική ενότητα, διαφαίνονται τα όρια μιας αποκλειστικά λεκτικά-γνωστικά προσανατολισμένης Ψυχοθεραπείας σε σχέση με τη Σωματική Ψυχοθεραπεία, που προτείνει ένα συνειδητό σχεδιασμό της θεραπευτικής κατάστασης μέσα αλλά και πέρα από το λεκτικό γνωστικό πλαίσιο, συμπεριλαμβάνοντας τις αισθήσεις, τα συναισθήματα και την κίνηση. Ιδιαίτερα στην ψυχοπαθολογία του τραύματος ( ΔΜΣ) όπου, όπως αποδεικνύουν και οι σύγχρονες απεικονιστικές μέθοδοι, το τραυματικό βίωμα δεν είναι συνήθως λεκτικά προσβάσιμο, η σωματικά προσανατολισμένη Ψυχοθεραπεία και Τραυματοθεραπεία φαίνεται να είναι η καταλληλότερη προσέγγιση ώστε να μπορέσουν να ανιχνευθούν οι άδηλες τραυματικές μνήμες, να λεκτικοποιηθούν και να επεξεργαστούν στη θεραπευτική διαδικασία.

«Η νευροβιολογική έρευνα διευρύνει την κατανόησή μας για πολλαπλά ψυχικά φαινόμενα. Επεκτείνει επίσης τα μέχρι τώρα ερευνητικά συμπεράσματα σχετικά με τις διαδικασίες αλλαγής που συμβαίνουν στο πλαίσιο της Ψυχοθεραπείας και της προσωπικής ανάπτυξης, επιβεβαιώνοντας ότι η αποτελεσματική Ψυχοθεραπεία μεταβάλλει την οργανική δομή του εγκεφάλου και επηρεάζει βιοχημικούς βρόχους ελέγχου. Η ψυχοθεραπευτική διεργασία μπορεί να κινητοποιήσει το άτομο με νέες προτάσεις και να οδηγήσει σε μετατόπιση της έμφασης, στην αλλαγή προτεραιοτήτων αλλά και στην αμφισβήτηση των υφιστάμενων διαδικασιών. Ιδιαίτερα επιβεβαιώνεται εκείνη η θεραπευτική συνολική κατανόηση που είναι προσανατολισμένη στο ευρύτερο βιο-ψυχο-κοινωνικό μοντέλο και η εμπειρικά ήδη εδραιωμένη θεραπευτική προσέγγιση που συμπεριλαμβάνει το σώμα και τις διαδικασίες επίγνωσης στη θεραπευτική διαδικασία. Στα πλαίσια μιας επικεντρωμένης στην επίγνωση και ενσώματης θεραπευτικής σχέσης, η διαμόρφωση ενός θεραπευτικού πλαισίου που συμπεριλαμβάνει όλα τα αισθητήρια όργανα, τα συναισθήματα και την κινητική δραστηριότητα μοιάζει να είναι χρήσιμη και αποτελεσματική. Από ερευνητική σκοπιά και συνυπολογίζοντας τα συχνά αντιφατικά ερευνητικά ευρήματα της Nευροβιολογίας, προκύπτει μια συνολική εικόνα σχετικά με τη δημιουργία προτύπων νόησης, βιώματος και συμπεριφοράς και των αντίστοιχων ψυχο-σωματο-νοητικών συσχετισμών, καθώς και μια ακόμη πιο εύλογη αναγκαιότητα, να συμπεριλαμβάνεται και να αξιοποιείται συνειδητά στη θεραπευτική διαδικασία το σώμα και οι επιγνώσεις γύρω από αυτό» (Gottwald, 2015).

Σύμφωνα με τους ερευνητές υπάρχει ακόμη μεγάλη ανάγκη έρευνας σχετικά με τις δυνατότητες, τα ερωτήματα και τις θεραπευτικές παρεμβάσεις της Σωματικής Ψυχοθεραπείας. Kεντρικά στοιχεία των σωματικά προσανατολισμένων ψυχοθεραπευτικών και τραυματοθεραπευτικών προσεγγίσεων ( Gottwald 2006, Heller & La Pierre 2012), όπως:

η συμπερίληψη των αισθήσεων στη θεραπευτική διαδικασία και η υποστηρικτική τους λειτουργία στην επαναρρύθμιση του νευρικού συστήματος και τη θεραπευτική επεξεργασία του τραυματικού στρες,
οι βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιδράσεις της συνειδητής επικέντρωσης στην αναπνοή, της κίνησης, της σωματικής έκφρασης, του θεραπευτικού αγγίγματος,
η καλλιέργεια και εδραίωση μιας σωματικής ενσυνειδητότητας (mindfulness) στην παρούσα εμπειρία,
ο τρόπος με τον οποίο η επανασύνδεση με το σωματικό εαυτό επιδρά θεραπευτικά στη νευροφυσιολογική αυτορρύθμιση και στην κατανόηση, επεξεργασία και διαχείριση δυσλειτουργικών ψυχοσυναισθηματικών καταστάσεων και συμπεριφορών,
η σωματική-ενεργειακή διάσταση της συνήχησης (resonance) στη θεραπευτική σχέση τόσο στο ατομικό όσο και στο ομαδικό ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο,

θα συνεχίσουν κατά πάσα πιθανότητα και μελλοντικά να ερευνώνται με τις σύγχρονες μεθόδους, να αιτιολογούνται με μεγαλύτερη ακρίβεια, να κατανοούνται και να εδραιώνονται νευροεπιστημονικά και ψυχοθεραπευτικά. Γενικότερα, διαφαίνεται η τάση επικράτησης συνθετικών, πολυτροπικών μοντέλων για τη θεραπεία των ψυχοσωματικών παθήσεων. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η Σωματική Ψυχοθεραπεία προβλέπεται να πάρει μια όλο και πιο ευδιάκριτη, σημαντική θέση. Ο διάλογος ανάμεσα στις διαφορετικές σχολές Ψυχοθεραπείας και στη Σωματική Ψυχοθεραπεία είναι πολύ πιθανόν να συνεχίζει να εμπλουτίζεται από σύγχρονες νευροβιολογικές απόψεις και η συζήτηση γύρω από τη σύγχρονη Ψυχοθεραπεία και Σωματική Ψυχοθεραπεία να διευρύνεται μέσα από το πρίσμα της σύγχρονης νευροεπιστημονικής έρευνας (Gottwald, 2006).

Πηγές:

Susan Hart (2008), Brain, Attachment, Personality: An Introduction to NeuroΑffective Development, KARNAC.

Laurence Heller & Aline La Pierre (2012), Healing Developmental Trauma: How Early Trauma Affects Self-Regulation, Self-Image, and the Capacity for Relationship, North Atlantic Books, (Ελληνική μετάφραση σε προετοιμασία).

Julie Henderson (2005), Embodying Well-Being, AJZ Druck& Verlag.

Christian Gottwald (2006) Κörperpsychotherapeutische Perspektiven zur Neurobiologie in: Marlok G.,Weiss H. (Hrsg.) Handbuch der Körperpsychotherapie (Neurobiological Perspectives on Body Psychotherapy).

Christian Gottwald (2015), Bewusstseinsprozesse und Körper in der Psychotherapie-neurobiologische Aspekte, Psychologische Medizin, 1: 15-35, Facultas-Universitätsverlag, Wien.

Christian Schubert (2011, 2015), Psychoneuroimmunologie und Psychotherapie, Schattauer.

Allan N. Schore (2011), Affect Regulation and Mind-Brain-Body Healing of Trauma, Article, The National Institute for the Clinical Application of Behavioral Medicine.

Γκρέιμ Τζ. Τέιλορ (1999), Ψυχοσωματική Ιατρική και Σύγχρονη Ψυχανάλυση, εκδ. Καστανιώτη.

————————————————————————————————————————————-

Εκ μέρους της Επιτροπής Επιστημονικού Περιεχομένου του 15ου Ευρωπαϊκού Συνεδρίου 2016

του Ευρωπαϊκού Συλλόγου Σωματικής Ψυχοθεραπείας ( www. congress.eabp.org )

Ζωή Σίλλατ, Dipl.-Psych., ECP, EuroPsy, Ψυχολόγος Ψυχοθεραπεύτρια

Σωματική Ψυχοθεραπεία και Τραυματοθεραπεία