Τραύμα, Ενσωμάτιση και Αυτορρύθμιση

Τα τελευταία χρόνια, η έρευνα για τον εγκέφαλο και το νευρικό σύστημα και για τη σχέση τους με την Ψυχολογία και την Ψυχοθεραπεία έχει, χωρίς αμφιβολία, επιταχυνθεί ραγδαία. Ως ειδική στο τραύμα, η Β. Rothschild σημειώνει ότι, λόγω των νέων ερευνητικών τεχνολογιών και του αυξανόμενου αριθμού των ερευνητικών πορισμάτων, η ποσότητα της προσβάσιμης γνώσης, κατά τη διάρκεια αυτών των ετών, είναι μεγαλύτερη από την αντίστοιχη ποσότητα όλης της γνώσης των προηγούμενων αιώνων.(στην Hart).

Μεταξύ των ψυχοθεραπευτών υπάρχει συχνά μια σκεπτικιστική, κριτική στάση απέναντι στην νευροεπιστήμη, καθώς βλέπουν τον κίνδυνο της ιατρικοποίησης και της μηχανοποίησης της ψυχοθεραπείας στην επέκταση της νευροεπιστήμης που, εν τω μεταξύ, είναι βεβαίως μια σημαντική βιομηχανία στο φαρμακευτικό τομέα και αλλού (Caroll)· την ίδια στιγμή υπάρχει και η αυξανόμενη εκτίμηση ότι η νευροεπιστήμη παρέχει στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η ψυχοθεραπεία, και ιδιαίτερα η σωματική ψυχοθεραπεία είναι αποτελεσματική και με ποιο τρόπο. (Stauffer, Gottwald) Έτσι, διατηρώντας την απαραίτητη κριτική ματιά και κρατώντας μια μάλλον μετριοπαθή και ανοιχτή στάση “Σωκρατικά” προσανατολισμένη «Ἓν οἶδα ὅτι ουδὲν οἶδα», ως αντίδοτο στην επιστημονική αλαζονεία, αν λάβουμε υπόψη την ανάπτυξη της νέας κατανόησης, των ερυνητικών ευρημάτων και της σημαντικής τους επίδρασης στον τομέα της ψυχοτραυματολογίας, δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε ότι η νευροεπιστήμη είναι σημαντική.

Πιο συγκεκριμένα, σήμερα είμαστε καλύτερα «εφοδιασμένοι» από ποτέ:

να κατανοήσουμε το ρόλο του εγκεφάλου και να αντιληφθούμε το νου ως μια αυτο-οργανωτική, ενσώματη και σχεσιακή αναδυόμενη διαδικασία που ρυθμίζει την ενέργεια και τη ροή πληροφοριών,
να κατανοήσουμε τη νευροπλαστικότητα, δηλαδή την ικανότητα του εγκεφάλου να αλλάζει και να “επανακαλωδιώνεται”/επανασυνδέεται μέσα από διορθωτικές εμπειρίες, αλλά και την εξελικτική επιβιωτικά προσανατολισμένη τάση του προς την αρνητικότητα (negativity bias),
να εκτιμήσουμε την ευεργετική επίδραση που έχουν οι πρακτικές της ενσυνειδητότητας (διαλογισμού) – όπως η συνειδητή αναπνοή, η μη κριτική ενσυνείδητη επίγνωση, ο εσωτερικός προσανατολισμός προς πραότητα και ευγνωμοσύνη- στη δομή του εγκεφάλου και στη ρύθμιση του νευρικού συστήματος, στην ανθεκτικότητα και την αίσθηση ευεξίας,
να κατανοήσουμε το μοντέλο του τριαδικού εγκεφάλου (triune brain) και την πρωτοποριακή σημασία του στην νευροθυμική ανάπτυξη,
να εργαστούμε με τις έννοιες της θυμικής αυτορρύθμισης και διαδραστικής ρύθμισης- το νευροψυχολογικό δηλαδή υπόβαθρο της παραδοσιακής θεωρίας του πρωταρχικού δεσμού,
να αξιοποιήσουμε τη γνώση σχετικά με την πολυπλευρότητα του νου και του εαυτού και να εργαστούμε θεραπευτικά με τα κερματισμένα και αποσυνδεδεμένα εσωτερικά μέρη/καταστάσεις του εαυτού με στόχο την απαρτίωσή τους,
να αναγνωρίσουμε τη δύναμη της φαντασίας ως εργαλείο για να δημιουργήσουμε πόρους ασφάλειας και στήριξης που μπορούν να μας βοηθήσουν να περάσουμε μέσα από τα συντριπτικά συναισθήματα,
να μάθουμε για τη σύνδεση του εγκεφάλου με τα μεγάλα νευρωνικά δίκτυα στην καρδιά και στο έντερο – το λεγόμενο εντερικό νευρικό σύστημα – τονίζοντας τη σημασία της ενσυνείδητης σύνδεσης με το σπλαχνικό μας εαυτό,
να κατανοήσουμε τη σημασία της άδηλης μνήμης στην επεξεργασία και στην ενσωμάτωση των τραυματικών εμπειριών,
να κατανοήσουμε την ανθρώπινη συνεκτικότητα ως βιολογική επιτακτική ανάγκη και την Πολυβαγοτονική Θεωρία Κοινωνικής Συμμετοχής (Social Engagement System), που μας δείχνει πώς μπορούμε να εργαστούμε με το σώμα για να βοηθήσουμε τους τραυματισμένους θεραπευόμενους να επαναρυθμίσουν το νευρικό τους σύστημα, έτσι ώστε να μπορέσουν να αποκτήσουν εκ νέου μια αίσθηση ασφάλειας

για να αναφέρουμε μόνο μερικές από τις βασικές έννοιες των τριών μεγάλων νευροεπιστημονικών κλάδων που σχετίζονται με την ψυχοθεραπεία: τη Γνωστική Νευροεπιστήμη / Διαπροσωπική Νευροβιολογία, την Ψυχονευροανοσολογία και την πιο πρόσφατη Θυμική Νευροεπιστήμη.

Όλα αυτά τα καινοτόμα πρόσφατα ευρήματα σχετικά με τις νευροεπιστήμες, την ενσυνειδητότητα, το τραύμα, τη θεραπεία της πρόσδεσης και τη σχεσιακή ψυχολογία είναι στην υπηρεσία της γεφύρωσης των προσεγγίσεων και της διεύρυνσης της οπτικής στην υπόθεση εργασίας μας. Ως εκ τούτου, στην τρέχουσα σχετική βιβλιογραφία, αναφέρεται η τάση αυτή συχνά ως νέο παράδειγμα στον τομέα της ψυχοτραυματολογίας, που έχει στόχο την παροχή υποστήριξης και χρήσιμων εργαλείων για την αντιμετώπιση των καταστροφικών συνεπειών του ατομικού και συλλογικού τραύματος στην καθημερινή ζωή.

Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται τώρα στην ψυχοεκπαίδευση και στην ενδυναμωτική της σημασία στην εργασία μας. Έχοντας τη δυνατότητα, για παράδειγμα, να εξηγήσουμε τις αντιδράσεις του τραύματος στους θεραπευόμενους – δίνοντάς τους το νευροφυσιολογικό εξελικτικό πλαίσιο – βοηθά να απομακρυνθεί η επικάλυψη της ντροπής, να εξαλειφθεί η αυτο-μομφή για τα συχνά φευγαλέα σωματικά και ψυχολογικά τους συμπτώματα και να ενισχυθεί η αίσθησή τους ότι γίνονται κατανοητοί καθώς και η αίσθηση ασφάλειας. Από αυτή την άποψη, αυτός ο κορμός γνώσης που φέρνει η νευροεπιστημονική θεωρία στην ψυχοθεραπεία και την τραυματοθεραπεία μπορεί να αποτελέσει μια ισχυρή πηγή στήριξης και δύναμης. Όσο περισσότερο οι θεραπευόμενοι κατανοούν τον εγκέφαλο, το νευρικό σύστημα και το σώμα τους, πώς λειτουργούν μαζί και πώς μπορούν να βελτιώσουν την αλληλεπίδρασή τους, τόσο πιο ενδυναμωμένοι γίνονται για να υποστηρίξουν τον εαυτό τους. (Rothschild).

Το Ξύπνημα της Τίγρης, Το Σώμα Επωμίζεται το Βάρος, Το Τραύμα και το Σώμα, Με Σιωπηρή Φωνή, Θεραπεύοντας το Αναπτυξιακό Τραύμα, το Σώμα Κρατά το Σκορ … Αυτοί είναι οι τίτλοι μερικών από τα πιο σημαντικά εγχειρίδια σχετικά με το τραύμα από τα τέλη της δεκαετίας του 90, που τονίζουν τη σημασία να αναγνωρίσουμε, ότι το τραύμα δεν βρίσκεται στο συμβάν, αλλά στο νευρικό σύστημα, όπως επεσήμανε ο Peter Levine στην προσέγγισή του – Σωματική Βιωματική Τραυματοθεραπεία· τη σημασία να κατανοηθεί ότι η Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες, όπως τονίζει ο Bessel van der Kolk, δεν αφορά το παρελθόν, αλλά μάλλον το σώμα που συνεχίζει να συμπεριφέρεται και να οργανώνεται σαν η εμπειρία να συμβαίνει στο παρόν. Προχωρώντας αποφασιστικά και αμφισβητώντας το status quo της παραδοσιακής ψυχοθεραπείας ώστε να αποκρυπτογραφήσει τι είναι αποτελεσματικό και τι δεν είναι στη θεραπεία τραύματος, ο ίδιος διευκρινίζει γιατί η ομιλητική θεραπεία δεν επαρκεί και μπορεί ακόμη ενίοτε και να παρεμποδίζει τη θεραπευτική διαδικασία.

Η μη απελευθερωμένη τραυματική ενέργεια παραμένει δεσμευμένη και παγιδευμένη στα τρία επίπεδα της ύπαρξης: (α) στη φυσιολογία και στο αυτόνομο νευρικό σύστημα – ως υψηλή διέγερση και συστολή, (β) στο θυμικό επίπεδο – ως φόβος ή τρόμος και (γ) στο επίπεδο του νοήματος και της γνωστικής λειτουργίας – ως παρεισφρέουσες σκέψεις, εικόνες, μνήμες και στρεβλώσεις της ταυτότητας. Ως εκ τούτου, για να είναι αποτελεσματική η θεραπεία τραύματος χρειάζεται να απευθύνεται και στα τρία επίπεδα της εμπειρίας, συνθέτοντας τις αποκαλούμενες καθοδικές και ανοδικές θεραπευτικές παρεμβάσεις.

Η αποκατάσταση και ενδυνάμωση της εγγενούς ικανότητας του οργανισμού, για αυτορρύθμιση η οποία έχει υπονομευτεί από τραυματικό σοκ ή σύνθετο αναπτυξιακό τραύμα, είναι το πρωταρχικό και πιο σημαντικό θεραπευτικό βήμα. Η αυτορρύθμιση, η οποία δεν πρέπει να παρερμηνευθεί ως αυτο-έλεγχος, είναι η ικανότητα του ατόμου να ρυθμίζει ευέλικτα τις εσωτερικές του καταστάσεις το ίδιο (αυτορρύθμιση) και μέσω της αλληλεπίδρασης με τους άλλους (διαδραστική ρύθμιση). Όπως αναφέρει ο van der Kolk, το θεμέλιο κάθε αποτελεσματικής θεραπείας είναι να εκπαιδευτεί βιωματικά το άτομο ότι είναι σε θέση να αλλάζει το σύστημα διέγερσής του. Το θέμα της αυτορρύθμισης πρέπει να είναι πρωτεύον και κεντρικό στη θεραπεία τραύματος, ενώ η σημασία αυτής της κατανόησης είναι ανησυχητικά υποτιμημένη στην επικρατούσα κουλτούρα μας.

Ο βασικός προσανατολισμός στη σωματική τραυματοθεραπεία — θεμελιωμένος στην αλλαγή παραδείγματος που έφερε η ανακάλυψη του Εugene Gendlin σχετικά με τη σωματική βιωμένη αίσθηση (felt sense), ως πηγή νοήματος και αλλαγής (Weiser Cornell) — είναι συνεπώς, να κινητοποιήσουμε τη δύναμη των ενσώματης επίγνωσης. Με έναν ασφαλή, ήπιο, μη-εκδραματιστικό, μη επανατραυματικό τρόπο, προσανατολισμένο σχεσιακά και προς τους πόρους στήριξης- επιδιώκουμε να ενθαρρύνουμε μια ενσυνείδητη, παρατηρητική, συμφιλιωτική επανασύνδεση με το σωματικό αισθητηριακό εαυτό –τον πραγματικό αφηγητή της ιστορίας όπως σημειώνει η Pat Ogden. Ο στόχος είναι να βοηθήσουμε αποτελεσματικά τους θεραπευόμενους που έχουν υποστεί τραύμα να νιώσουν ασφαλείς με τα συναισθήματα και τις αισθήσεις τους, να ανακτήσουν τον έλεγχο και την κυριαρχία του εαυτού και του σώματός τους, να αναπτύξουν εμπιστοσύνη για να αρχίσουν να βγαίνουν σταδιακά από την αποσύνδεση με ασφάλεια, να διευρύνουν το εύρος της ανθεκτικότητάς τους ώστε να αντέχουν τα έντονα συναισθήματα, καθώς και της ικανότητάς τους να τα εμπεριέχουν, να δημιουργήσουν μια καινούργια ενθαρρυντική και συνεκτική αφήγηση και να νιώσουν και πάλι ενδυναμωμένοι.

Το σοβαρό τραύμα ως αρχετυπική ανθρώπινη εμπειρία μπορεί να επηρεάσει δραματικά την ποιότητα της ζωής, προκαλώντας τεράστιες δυσκολίες και αδυναμίες. Και όμως, μέσα από την αντιμετώπιση τραυματικών εμπειριών μπορούν να αναδυθούν νέες ποιότητες και νέο νόημα ζωής, θάρρος και δύναμη μέσα στην ευαλωτότητα, καθώς και μια ικανότητα για ανάπτυξη και ωρίμανση που προηγουμένως δεν θα ήταν δυνατή – ένα φαινόμενο που ονομάζεται μετα-τραυματική ανάπτυξη και επιβεβαιώνεται επίσης από τη σύγχρονη έρευνα.

Έτσι, προχωρώντας στις παρουσιάσεις των ομιλητών μας εδώ σε αυτό το τραπέζι – που όλοι τους αναφέρονται σε μερικά από αυτά τα σημαντικά ζητήματα με το δικό τους ιδιαίτερο τρόπο – αλλά και γενικότερα λαμβάνοντας υπόψη το πλούσιο περιεχόμενο των διαλέξεων και εργαστηρίων που εστιάζουν στους πόρους στήριξης σε αυτό το συνέδριο, αν για μια στιγμή σταθούμε με επίγνωση, επιτρέποντας στον εαυτό μας να χαμηλώσει σκόπιμα τον ήχο των μέσων ενημέρωσης περί συνεχούς τραύματος και τρόμου, ο στίχος του Πάμπλο Νερούδα ίσως έρθει στο νου: «μπορείτε να κόψετε όλα τα λουλούδια, αλλά δεν μπορείτε να εμποδίσετε την άνοιξη να έρθει».

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.

Παρουσίαση στο 15o Συνέδριο EABP
EABP Congress 2016 Athens
Στρογγυλό Τραπέζι : Τραύμα, Ενσωμάτιση και Αυτορρύθμιση
Ζωή Σίλλατ, Dipl.-Psych., ECP, EuroPsy
Ψυχολόγος Ψυχοθεραπεύτρια

Πηγές:

Ann Weiser Cornell (2016) , In Honor of E. Gendlin Article, Somatic Psychotherapy Today | Winter 2016 | Volume 6 Number 1

Roz Caroll ( 2003) , On the Border between Chaos and Order: Neuroscience and Psychotherapy , in (eds.) J. Corrigal & H. Wilkinson Revolutionary Connections: Neuroscience and Psychotherapy, Karnac.

Roz Caroll (2009) , Self-regulation – an evolving concept at the heart of body psychotherapy in : Contemporary Body Psychotherapy The Chiron Approach , ed. L. Hartley, London Routledge.

Christian Gottwald (2015), Bewusstseinsprozesse und Körper in der Psychotherapie-neurobiologische Aspekte, Psychologische Medizin, 1: 15-35, Facultas-Universitätsverlag, Wien.

Susan Hart (2008), Brain, Attachment, Personality: An Introduction to NeuroΑffective Development, KARNAC.

Laurence Heller, Aline La Pierre (2012), Healing Developmental Trauma: How Early Trauma Affects Self-Regulation, Self-Image, and the Capacity for Relationship, North Atlantic Books.

Bessel van der Kolk (2013), What Neuroscience Teaches Us about the Treatment of Trauma, Article, The National Institute for the Clinical Application of Behavioral Medicine.

Peter A. Levine (2010), In An Unspoken Voice: How the Body Releases Trauma and Restores Goodness, North Atlantic Books.

Pat Ogden (2013), How Neurobiology Changed the Way We View Trauma Treatment, Article, The National Institute for the Clinical Application of Behavioral Medicine.

Maggie Phillips, Peter Levine, Stephen Porges (2014), Healing Trauma and Pain Through Polyvegal Science and Its Interlocking Somatic Interventions Webinar Sessions Transcripts.

Babette Rothschild (2010), 8 Keys to Safe Trauma Recovery, W.W. Norton NY, London.

Allan N. Schore (2011), Affect Regulation and Mind-Brain-Body Healing of Trauma, Article, The National Institute for the Clinical Application of Behavioral Medicine.

Kathrin Stauffer (2009), The Use of Neuroscience in Psychotherapy : Theoretical and Clinically Relevant Aspects, in: Contemporary Body Psychotherapy The Chiron Approach, ed. L. Hartley, London Routledge.